Zabudowania pofabryczne przy ul. Szwedzkiej posiadają bardzo obszerną i ciekawą historię. Głównie kojarzone są z najbardziej rozpoznawalną fabryką Pollena Uroda, jednak na przestrzeni kilkudziesięciu lat działało tu kilka fabryk.
Początek działalności przemysłowej na terenie fabrycznym przy ul. Szwedzkiej (teren obecnej inwestycji Bohema) sięga roku 1896 (choć niektóre źródła podają również datę 1899), był to czas założenia Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Produktów Chemicznych „PRAGA” (późniejsze Zakłady „Przemysł Tłuszczowy Schicht-Lever” S.A.).
Był to największy z zakładów działających w tych latach na Nowej Pradze. W ciągu tego okresu zmianom ulegała jego nazwa, zajmowany teren, a także asortyment produkowanych wyrobów. Początkowo miała w swym posiadaniu posesje nr 22 i 24. Zakład szybko się rozwijał i jeszcze przed I wojną światową zajmował cały ciąg nieruchomości po parzystej stronie ulicy od numeru 22 do 34. Z tego okresu pochodzą zachowane do dziś budynki fabryczne usytuowane pomiędzy wylotami ulic Kowieńskiej i Bródnowskiej, a także brama fabryczna. Niewykluczone, że w owym czasie powstał wysoki, 83-metrowy komin (najwyższa do dziś budowla na Nowej Pradze).Fabryka chemiczna, jak głosiła reklama z 1908 roku, produkowała „smary do maszyn, wosk i zaprawę do podłóg, waselinę techniczną i medyczną, kwas siarczany, kwas dymiący, cerezynę, wosk szewski, pastę do obuwia Stella”. Według Księgi Adresowej Przemysłu Fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1905 zatrudniała wtedy 100 robotników. Ogromne zmiany zaszły w okresie międzywojennym. W 1919 roku zakład przejęła Spółka Akcyjna „Wotitz”, jednak wkrótce fabryka stała się własnością Spółki Akcyjnej „Saturnia” i od 1921 roku funkcjonowała jako Przemysłowe Towarzystwo Przetworów Tłuszczowych „Saturnia” SA. Wówczas rozpoczęto produkcję kosmetyków na małą skalę. W 1926 r. niemiecki koncern „Schicht” przejął całkowicie kontrolę nad zakładem. Od 1928 r. nazwa brzmiała Przemysł Tłuszczowy „Schicht” S.A. Właściciel intensywnie zabudował teren zakładu. W latach dwudziestych powstały zachowane do dziś budynki fabryczne, położone w głębi ulicy, na północ od starych obiektów zakładów „Praga”.
W 1929 r. przejęto też zabudowania dawnej fabryki Braci Brünnerów na rogu Szwedzkiej i Strzeleckiej. Odtąd zakład zajmował prawie całą parzystą pierzeję ulicy Szwedzkiej, od jej skrzyżowania ze Strzelecką aż do końca. Fabryka miała od początku swego istnienia połączenie z siecią kolejową. Przez jej teren przechodziły bocznice kolei obwodowej. W 1930 roku (w innym źródle 1935) do spółki przystąpiła angielska firma „Unilever” Ltd, co spowodowało ostatnią przed wojną zmianę nazwy koncernu i fabryki na Przemysł Tłuszczowy „Schicht-Lever” SA. Koncern stał się monopolistą w produkcji mydła i proszków do prania oraz innych przetworów tłuszczowych. Do najbardziej znanych produktów należały mydła „Jeleń Schicht” i „Biały Jeleń”, oraz „Radion” – proszek piorący, „Lux” – środek do prania delikatnych tkanin, „Vim” – do czyszczenia i szorowania, a także odpowiednik dzisiejszej margaryny – tłuszcz jadalny „Ceres”.
W 1921 r. pojawiła się pierwsza partia mydła marki „Jeleń”. Fabryka należała wówczas do Towarzystwa Przetworów Tłuszczowych „Saturnia”. Do produkcji mydła „Jeleń-Schicht” używano najlepszych gatunków tłuszczów roślinnych, w tym oleju kokosowego i palmowego oraz najlepszych tłuszczów zwierzęcych, posiadających do 75% zawartości kwasów tłuszczowych. W produkcji stosowano tłuszcze rozszczepiane nowoczesną metodę Krebitza.
Zakład rozbudowywał się także w latach trzydziestych. Na terenie fabryki znajdowała się stacja benzynowa. W czasie okupacji firma została oddana pod zarząd niemiecki i produkowała głównie na potrzeby wojska. We wrześniu 1939 r. zakłady nie uległy znacznemu zniszczeniu, jednak już w 1944 r. doszło do dużych zniszczeń. Powojenną odbudowę ukończono w 1950 r., po czym ponownie uruchomiono produkcję środków czystości i kosmetyków. Już w Polsce Ludowej, zakład staje się własnością skarbu państwa i po szeregu transformacji w 1956 roku uzyskuje nazwę Warszawska Fabryka Mydła i Kosmetyków „Uroda„. W latach 60-tych zakład włączono do Zjednoczenia Przemysłu Środków Piorących i Kosmetyków (później „Pollena”), skąd wywodzi się dobrze znana warszawiakom późniejsza marka „Pollena-Uroda„.
O historii Polleny postaram się przygotować oddzielny wpis 🙂
Towarzystwo Akcyjne Fabryki Lamp – Bracia Brünner, Hugo Schneider i R. Ditmar
Fabryka istniała już w 1879 roku, jednak Towarzystwo Akcyjne powstało w 1899 roku i znalazło swą siedzibę na rogu ulic Szwedzkiej i Strzeleckiej. Wcześniej w tym miejscu znajdowały się zabudowania fabryki wosku Kowalewskiego. Do dziś przetrwały trzypiętrowe hale fabryczne. Brama fabryczna mieściła się przy końcu ulicy Strzeleckiej. Według informatora Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim z 1911 roku, zakład produkował lampy naftowe, gazowe i elektryczne, palniki wszelkich typów, kuchenki i piecyki naftowe, wyroby z aluminium i innych metali. Zatrudniał wówczas 500-600 robotników.
Do fabryki należała też kamienica przeznaczona na mieszkania dla pracowników (przetrwała do dziś), usytuowana na przeciwległym rogu obu ulic. Możliwe, że obok niej znajdowała się druga, podobna kamienica.
Dobre czasy fabryki skończyły się z wybuchem I wojny światowej. Urządzenia fabryczne zostały w 1914 roku wywiezione do Rosji. W 1915 roku Niemcy urządzili w budynkach przy ul. Szwedzkiej fabrykę wełny drzewnej. Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku fabryka przeszła pod polski zarząd wojskowy.
Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości na terenie fabryki utworzono Wojskową Wytwórnię Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.). Wytwórnia została oficjalnie utworzona w 1921 roku rozkazem gen. ppor. A. Kaczyńskiego. Z chwilą objęcia budynków przez Wojskową Wytwórnię Amunicji Karabinowej – fabryka wełny – którą założyli Niemcy w czasie okupacji podczas I wojny światowej, jeszcze nie była całkowicie zlikwidowana i przez jakiś okres obie te fabryki mieściły się razem. Wojskową Wytwórnie Amunicji Karabinowej ze względu na trudności lokalowe zlikwidowano latem 1925 r.
W 1929 roku (niektóre źródła podają 1928) zabudowania przejął koncern mydlarsko-tłuszczowy „Schicht”.
Zabudowania przy ul. Szwedzkiej obecnie
Po wielu latach zaniedbań zabudowania pofabryczne są w chwili obecnej w bardzo złym stanie technicznym, oraz nie pozostało praktycznie nic z dawnego wyposażenia wnętrz. (kliknij w miniaturę aby zobaczyć całe zdjęcie)
Dawne budynki pofabryczne znajdujące się przy ul. Szwedzkiej należą obecnie do firmy Okam, która utworzyła projekt Bohema Strefa Praga, który przewiduje odnowienie industrialnych obiektów po dawnych fabrykach, oraz uzupełnienie zabudowy o nowo wybudowane budynki. Więcej informacji na ten temat znajdziecie na stronie: www.bohemapraga.pl Na murach przy ul. Szwedzkiej możecie oglądać wystawę plenerową (jest swobodnie dostępna całodobowo) poświęconą historii tego miejsca.
Tu znajdziecie zdjęcia, które wykonałam kilka lat wcześniej: https://napradze.waw.pl/pollena-uroda-szwedzka/
zaś tutaj przykładowe produkty fabryki Uroda: https://napradze.waw.pl/uroda/
Bibliografia:
– Ulice Nowej Pragi Michał Pilich
– Warszawskie dziedzictwo postindustrialne Michał Krasucki
– Historia, która trwa Bohema Strefa Praga
Dodaj komentarz